Na wystawie znalazły się opracowania tekstowe, fotografie archiwalne i współczesne, prezentujące dawną zabudowę niemiecką oraz portrety kolonistów. Zainteresowanym udostępniono również dokumenty i przedmioty, należące do niemieckich osadników z powiatu lubaczowskiego.

   W części artystycznej wystawy oglądać można także grafiki i litografie ze zbiorów rodzin kolonistów, zebrane przez Isoldę i Dirka Iben, współpracujących z gminą Lubaczów od 7 lat.

   Zwiedzanie jest możliwe po uzgodnieniu terminu telefonicznie. W tej sprawie należy kontaktować się z Referatem Rozwoju i Promocji Gminy Lubaczów pod nr tel. (16) 632 16 84 wew. 32, 34.

   Poniżej prezentujemy teksty historyka i regionalisty Tomasza Roga z Cieszanowa, które umieszczone zostały na wystawie.

 Kolonizacja Józefińska w Galicji

Kolonizacja józefińska była planową akcją osadniczą podjętą przez cesarza austriackiego Józefa II głównie na obszarze Galicji. Podstawą prawną osadnictwa niemieckiego był patent cesarski z 17 września 1781 r. dopuszczający - obok prowadzonej już wcześniej przez cesarzową Marię Teresę kolonizacji rzemieślniczej i kupieckiej w miastach - osiedlanie się rolników na terenach wiejskich. Uzupełnienie tego aktu prawnego stanowił patent tolerancyjny z 11 listopada 1781 r. umożliwiający większy udział protestantów w akcji osadniczej. Celem kolonizacji było ożywienie gospodarki galicyjskiej i podniesienie poziomu kultury rolnej na wsi.

Osadników pochodzących z różnych krajów Rzeszy Niemieckiej oraz w mniejszym stopniu z Francji, Holandii, Szwajcarii, skierowano do folwarków w tzw. dobrach kameralnych (należących do skarbu państwa dawnych królewszczyznach) i majątków zlikwidowanych klasztorów. W okresie trwania kolonizacji w latach 1782 - 1790 w Galicji powstało 139 kolonii rolniczych, gdyż ten typ osadnictwa zdominował całą akcję. Nowe osady założono w cyrkułach: Bochnia, Brzeżany, Lwów, Przemyśl, Rzeszów, Sambor, Sanok (Lesko), Nowy Sącz, Stryj, Żółkiew.

Osady założone przez kolonistów miały być zgodnie z wytycznymi wzorem dla miejscowej ludności. Jednak takich kolonii powstało zaledwie kilka. Przed ich powstaniem opracowywano plan z głównymi ulicami, wzdłuż których po obu stronach miały biec rowy i być zasadzone drzewa (przeważnie lipy). W większych koloniach wydzielano z góry plac pod zbór, szkołę, dom gminny, mieszkania dla pastorów i nauczycieli. W osadach katolickich kościołów nie budowano, a ich mieszkańcy należeli do najbliższej parafii katolickiej. Domy budowano przeważnie z drewna, kamienia, cegły, w niektórych przypadkach z chrustu i gliny zmieszanych ze słomą. Kryte były słomą, rzadziej gontami. Składały się one z wielkiej izby mieszkalnej, komory, sieni z kuchnią i małej komórki na sprzęty.

Koloniści nadawali osadom najczęściej niemieckie nazwy, względnie dla odróżnienia od miejscowości macierzystej, z jakiej powstała, dodawano do starej nazwy przymiotnik „deutsch” (np. Deutsch Dąbrówka, Deutsch Lednica). Przy zasiedlaniu kierowano się kryterium religijnym. W związku z tym tworzono zazwyczaj osady złożone tylko z katolików lub wyłącznie z protestantów (osobno luteranów, kalwinów, menonitów), choć były także osady o charakterze mieszanym.

Osadników dzielono na dwie grupy - uprzywilejowanych (posiadaczy majątku w gotówce od 200 do 1000 złotych reńskich) i nieuprzywilejowanych (nie mających większego majątku). Obie grupy musiały być osiedlone w dobrach państwowych i na koszt państwa. Bogatsi otrzymywali więcej gruntów, większe zabudowania i liczniejszy inwentarz. Koszty akcji kolonizacyjnej były bardzo duże, stąd koloniści musieli je spłacać państwu w ratach. Według szacunkowych danych w ramach kolonizacji józefińskiej w Galicji osiedliło się 3249 rodzin (około 14400 osób).

Kolonizacja józefińska nie przyniosła spodziewanych efektów. Liczba kolonistów była zbyt mała, by wpłynąć na kształt gospodarki galicyjskiej. Upowszechnili oni jednak w Galicji m.in. uprawę ziemniaka i koniczyny oraz sadownictwo. Miejscowa ludność przejęła od osadników m.in. sposób budowania gospodarstw. Jednak mniejsze kolonie ulegały szybkiej asymilacji. Pod koniec XIX w. nastąpiła masowa emigracja kolonistów do Ameryki Północnej. Ich gospodarstwa kupowali Polacy i Ukraińcy. Z czasem wiele osad zatraciło swój odrębny charakter. Znaczna część z tych, które zachowały swą odrębność przestała istnieć w wyniku przeprowadzenia przez Niemców w 1940 r. akcji przesiedleńczej Heim ins Reich (Powrót do Rzeszy), w ramach której z obszarów zajętych przez ZSRR przesiedlono do III Rzeszy ludność pochodzenia niemieckiego.

Dziedzictwo kulturowe kolonizacji józefińskiej na terenie powiatu lubaczowskiego

W ramach kolonizacji józefińskiej w lubaczowskich dobrach kameralnych w 1783 r. powstały następujące osady: Burgau, Einsingen, Fehlbach, Felsendorf, Freifeld, Lindenau, Ostrowiec, Reichau, Smolin Kolonia. Dwa lata później założono kolonię Deutschbach. Spośród nich katolicki charakter miały: Burgau, Fehlbach, Freifeld; luterański: Einsingen, Reichau, Smolin Kolonia; kalwiński: Felsendorf, a mieszany: Lindenau (kalwiński i luterański), Ostrowiec (katolicki i luterański), Deutschbach (katolicki i kalwiński).

Po pewnym czasie osadnicy niemieccy ulegali stopniowej asymilacji, a kolonie traciły swój odrębny charakter. Wielu Niemców wyemigrowało na przełomie XIX i XX w. do Ameryki Północnej. Pod koniec lat 30. XX w. niektóre niemieckie nazwy miejscowości zamieniono na polskie, w tym: Burgau na Karolówkę, Felsendorf na Dąbków, Freifeld na Kowalówkę, Reichau na Podlesie. W 1934 r. Ostrowiec został włączony do Lubaczowa.

Na terenie powiatu lubaczowskiego z bogatego dziedzictwa kulturowego osadników niemieckich do naszych czasów przetrwało niewiele. W Dąbkowie znajduje się dawny zbór użytkowany jako kaplica filialna pw. Serca Pana Jezusa, należąca do parafii św. Stanisława w Lubaczowie, a także budynek szkoły wyznaniowej (zaadoptowany na cele kulturalne) i cmentarz protestancki. W Podlesiu niegdysiejszy zbór zamieniono na kaplicę filialną pw. Imienia Maryi, należącą do parafii pw. św. Andrzeja Boboli w Baszni Dolnej. Pastorówka wykorzystywana jest do celów edukacyjno - kulturalnych. Na dawnym cmentarzu protestanckim zachowało się około 100 nagrobków osadników niemieckich. Również na cmentarzu w Nowym Bruśnie znajdują się pomniki nagrobne osób narodowości niemieckiej.

Pewne elementy dziedzictwa kolonizacji józefińskiej zachowały się w tradycyjnym rzemiośle, kuchni regionalnej, a także w miejscowej gwarze.

Reichau (Podlesie)

Osada Reichau (obecnie Podlesie) powstała w 1783 r. na lewym brzegu Smolinki w pobliżu Baszni Górnej i Huty Kryształowej. Założyło ją 17 rodzin wyznania luterańskiego pochodzących z terenu Rzeszy Niemieckiej, wśród których dominowali rolnicy. Użytkowali oni ponad 227 ha ziemi, na której uprawiali m.in.: pszenicę, żyto, jęczmień, owies, ziemniaki. Liczba ludności systematycznie rosła i w 1789 wynosiła 21 rodzin. W 1812 r. Reichau zamieszkiwało 109 osób, a w 1880 r. już 194 (w tym 9 Polaków, 15 Ukraińców, 170 Niemców).

W 1818 r. miejscowość wraz z wsiami Basznią i Hutą Kryształową nabył na licytacji Egidiusz hr. Pawłowski. W okresie późniejszym właścicielką majątku ziemskiego w Reichau była Maria Drohojowska, a od 1932 r. Agenor Gołuchowski.

Od 1856 r. miejscowi protestanci mieli swój zbór parafialny, któremu podlegały kolonie: Ostrowiec, Smolin Kolonia, Einsingen, Lindenau, Deutschbach, Felsendorf. Reprezentuje on mieszankę stylów architektonicznych, z elementami neogotyku i klasycyzmu. Obok świątyni w tym samym roku wzniesiono rozległą pastorówkę. Osadnicy niemieccy mieli również własną szkołę.

Pod koniec XIX w. Niemcy z Reichau zaczęli emigrować do Ameryki Północnej. Gospodarstwa po nich kupowali Polacy i Ukraińcy. Ludność niemiecka ulegała coraz większej asymilacji. W okresie II Rzeczypospolitej, według danych z 1921 r., w miejscowości mieszkało 45 osób narodowości niemieckiej. Pod koniec lat 30. XX w. niemiecką nazwę osady zastąpiono polską - Podlesie. Po wytyczeniu granicy niemiecko - sowieckiej jesienią 1939 r. Podlesie znalazło się po stronie sowieckiej. W 1940 r. w ramach niemieckiej akcji przesiedleńczej Heim ins Reich (Powrót do Rzeszy) ostatni Niemcy z miejscowości wyjechali do III Rzeszy, pozostawiając kaplicę i pastorówkę do użytku kościołowi rzymskokatolickiemu.

Felsendorf (Dąbków)

Osada Felsendorf (obecnie Dąbków) powstała w 1783 r. na gruntach wsi Opaka. Założyło ją 9 rodzin wyznania kalwińskiego pochodzących z terenu Rzeszy Niemieckiej, wśród których byli wyłącznie rolnicy. Użytkowali oni ponad 124 ha ziemi, na której uprawiali m.in.: pszenicę, żyto, jęczmień, owies, ziemniaki. Liczba ludności systematycznie rosła i w 1786 r. wynosiła 12 rodzin (62 osoby). W 1812 r. Felsendorf zamieszkiwało 80 osób, a w 1880 r. 98 (w tym 58 Niemców).

Miejscowi protestanci mieli swój zbór filialny. Świątynia ta o bryle neostylowej z charakterystycznym domkiem portalowym przy wejściu głównym została wzniesiona w 1886 r. i podlegała parafii w Reichau. W miejscowości znajdowała się również szkoła protestancka.

Na przełomie XIX i XX w. większość Niemców z Felsendorfu wyemigrowała do Ameryki Północnej. Gospodarstwa po nich kupiła ludność miejscowa, a kaplicę przejął w użytkowanie kościół rzymskokatolicki. Miejscowość stopniowo zatracała swój niemiecki charakter. W okresie II Rzeczypospolitej, według danych z 1921 r., w Felsendorfie żyło 11 osób wyznania protestanckiego, ale żadna z nich nie utożsamiała się już z narodem niemieckim. Pod koniec lat 30. XX w. niemiecką nazwę osady zastąpiono polską - Dąbków.

Burgau (Karolówka)

Osada Burgau (obecnie Karolówka) powstała w 1783 r. na gruntach wsi Młodów. Założyły ją 4 rodziny katolickie pochodzące z terenu Rzeszy Niemieckiej, wśród których byli wyłącznie rolnicy. Użytkowali oni ponad 86 ha ziemi, na której uprawiali m.in.: pszenicę, żyto, jęczmień, owies, ziemniaki. Liczba ludności niemieckiej przez pewien okres systematycznie rosła i w 1786 r. wynosiła 6 rodzin (38 osób). Poczynając od XIX w. w Burgau nastąpił wyraźny spadek liczby ludności niemieckiej. W 1812 r. osadę zamieszkiwało jedynie 30 Niemców.

W 1818 r. właścicielem majątku ziemskiego w Burgau został Egidiusz hr. Pawłowski.

Na przełomie XIX i XX w. część Niemców z osady wyemigrowała do Ameryki Północnej. Gospodarstwa po nich nabyli Polacy i Ukraińcy. Miejscowość zatraciła swój niemiecki charakter. W okresie II Rzeczypospolitej, według danych z 1921 r., w Burgau nie mieszkała ani jedna osoba, która utożsamiałaby się z narodem niemieckim. Pod koniec lat 30. XX w. niemiecką nazwę osady zastąpiono polską - Karolówka.

Tekst,foto: Magdalena Błaszczak